در جستجوی خالق آن گراور کهن از آتشگاه

 دوست فاضل و دانشمندم، جناب آقای "مهدی رازانی" درخواستی که از ایشان داشتم را اجابت نموده و جهت ِ شیرینی  ِ قبولی شان در آزمون کارشناسی ارشد ِ سراسری سال 86 در رشته ی "مرمت آثار تاریخی" (با رتبه ی یک کشوری)، پرسشی که در حین  ِ مطالعات ِ بنای «آتشگاه اصفهان» برایم مطرح شده بود را با پیگیری های ِ هوشمندانه ی خود، پاسخی شایسته گفتند.

بسیاری از دوستان و استادان ِ بزرگوار در اصفهان که کتاب ِ تازه نشر یافته ی «آتشگاه اصفهان» را از این حقیر، مورد مداقه قرار داده و با یادکرد از روانشاد "عباس فاروقی" و خدمات او در دانشگاه اصفهان، خواهان ِ اطلاعات ِ بیشتری درباره ی گراور  ِ اهدایی از سوی او به "ماکسیم سیرو" بودند (که صورت ِ آن در صفحه ی 335 از کتاب ِ آتشگاه آمده است) را نیز به این مژده از "مهدی" ِ عزیز با خود همراه می سازم:

این گراور، بسیار پیشتر از اینکه در اختیار  ِ "سیرو" قرار گیرد، به سال 1854 میلادی در کتابی در ذکر  ِ بناهای مشهور اصفهان، توسط یک راهب ِ ارمنی  ِ کاتولیک با نام «ورطانس یوزوکچیان» در شهر  ِ استانبول به طبع رسیده است.

کتاب ِ نوشته شده توسط "خلیفه ورطانس یوزوکچیان" که مشتمل بر مشاهداتی دقیق از 29 بنای تاریخی شهر اصفهان و گراورهایی ارزشمند می باشد را فاضل ِ مشهور ارمنی جناب «لئون میناسیان» در سال 1378 خورشیدی، به فارسی ترجمه و  تحت ِ عنوان ِ «وصف بناهای مشهور اصفهان»، با هزینه ی شخصی به چاپ رسانده اند. هرچند که اشتباهاتی در ترجمه دیده می شود و مثلاً "خشت" را "آجر" ترجمه کرده اند و ... این به هیچ رو از ارزش ِ کار  ِ ایشان در معرفی ِ اخبار  ِ ارزشمند ِ بناهای معروف ِ شهر اصفهان در اواسط ِ قرن 19 میلادی نمی کاهد.

بخشهایی از این گزارش را که علاوه بر معرفی ِ بنای آتشگاه، بیانگر نظر و عقیده ی رایج ِ آنزمان درباره ی زردشتیان است را در پی می آورم:

[این تپه ی بلند (کوه ِ آتشگاه)، بین دهات اصفهان و طرف ِ غرب اصفهان، نزدیک ده ِ "کارلادان"، دو و نیم ساعت دورتر از "جلفا" است ... مسلم است که برای زرتشتیان رسم بوده که آتشکده های خود را در قلعه (قله) ی کوه ها و تپه ها بنا نمایند که بتوانند طلوع آفتاب را زودتر ببینند و یا شعله ی آتش را از دور زودتر بتوان دید، که به جای ِ خدا او (آتش) را پرستش می کردند؛ چنانچه جاهای دیگر نیز دیدیم در بلندیهای کوه ها، آتشکده های ویران شده.

قلعه (قله) ی این کوه، صخره دار و پهناور است، نزدیک به 30 بازو طول و 20 بازو عرض دارد. در بین ِ این صخره ها، این بنای ِ نظیر  ِ برج که در عکس پیداست، ساخته شده؛ گِرد و روباز که در همه جا بالای آن باز است، جهت خارج شدن دود. قطر آن از داخل 5 بازو و ارتفاع آن 8 بازو است. دارای ِ هشت پنجره ی طاقدار نیز می باشد. در آن، نوشته های بسیار قدیمی دیدیم. بعضی ها نوشته و بعضی ها کنده کاری شده. از آنها یک حرف می آوریم که مثل حروف ِ "زندی" یا "کوفی" است:

در دور تا دور  ِ این آتشکده، نزدیک به پانزده اطاق که با آجر (خشت) شاخته شده، پیداست، ولی بعضی جاها ویران شده ... معلوم است که کل ساختمان با آجر (خشت) است و طبق رسم قدیم، در میان ِ دو آجر (خشت)، "نی" می گذاشتند که به لحاظِ خشکی  ِ هوا، خیلی جاها بدون اینکه فاسد شود مانده است. و اما بزرگی  ِ آجر (خشت) ها به اندازه ی 2 وجب مربع شکل، و به کلفتی  ِ 3 تا 4 انگشت است.

در بیشتر نقاط ایران، در اصفهان در بلوکات، در کرمانشاه و کرنت  و جاهای دیگر چنین آتشکده هایی دیدیم که محل نا خدایان و عبادت بوده، ولی به لحاظ ِ نفرت ِ خداپرستان و بخصوص از حسادت، آنها را ویران و خراب نموده اند و تقریباً خیلی کم از آنها مانده است که برای همه ی اروپاییان و باستانشناسان دیدنی های جالبی می باشند.]

جاودانگی

گفتی از «آتشـگاه» بگویم. گفتی از رنج و شکنج ِ نیاکانم بگویم. گفتی از پادافره ِ ایستادگی بر راه ِ راستی و «باور» بگویم! آری، «نیکی» را بازخواست کردند! گفتی که بهای «عشق»، «سوختن» است. من همه را دیدم. هزاران تَن، هزاران روح، هزاران خشت، هزاران خشت. گفتی که خشت های این ساختمان ِ «آتشگاه» را نیاکانت با استواری بر این کوه ِ افسون زده استوار کردند، تا تو هزاران سال بعد، به یاد آوری که که بودی؟ چه بودی؟ و در کجا ایستاده ای؟ که فراموش نکنی «مهر» را که جایگاهش در این کوه بود؛ و «راسـتی» را.
این راه ِ بی نهایت. آری! ما عصمت ِ غمگین ِ اعصاریم!
چه شد؟ کجا شد؟
«خونیرث» برترین ِ سرزمین ها بود. جایی که «مزدا اهورا» برای رامش ِ خوش ترین و برگزیده ترین ِ بندگان ِ خویش آفرید:

«در کشور ِ خونیرس، بس جای است که در این بَدزمانگی و نبرد ِ سخت ِ پتیاره، به افسون ِ مینوی گذر ِآن بسته است، که پناه گاه های خونیرس خوانده شود، چون ایرانویـــج و .... در هر یکی، سَروَری بی مرگ پادشاهی کند»
(درباره ی سَروَری ِ کشورها؛ بخش چهاردهم از کتاب بُندهش).

چه شد؟ کجا شد؟
نه! نمی خواهم باور کنم که داستان بود و افسانه! نمی خواهم! نمی خواهم! اگر نیاکانم چنین نبودند، پس نفرین بر این تاریخ ِ «به دروغ» که آنان را به چشمانم نیک می نماید. یک امپراتوری ِ پهناور، یک قدرت ِ جهانی، یک «منشور ِ آزادی» .... نه! نگو که دروغ است! نگو که افسانه بود!
چه شد؟ کجا شد؟
یاد گرفته ایم که همدیگر را بیازاریم. بر دور ِ باطلی افتاده ایم. جایی، زمانی، لحظه ای، باید امیدی باشد و سکونی و اندیشه ای.
اندیشه ای به طولانی بودن ِ راه ِ طی شده! اندیشه ای برای «مهر» ورزیدن.
گفتی از «مهر». یادم آمد که اینجا را، «آتشـگاه» را زمانی «مهرین» می گفتند که جایگاه ِ «مهر» بود.
من تحقیـر ِ هزاران روح ِ نیک ِ نیاکان ِ «به دین» ام را در این بنا دیدم. تا سپاه ِ توران آن را به بند کشد. کجا شدی «رستم»؟ چه شدی؟ کجا شدی؟
چه دردی ست که آدمی در سرزمین ِ نیاکان ِ خود تنها باشد! در سرزمین ِ خود، بیگانه باشد!
ما راهی طولانی آمده ایم. شاید جایی، لحظه ای، بر سر یک دو راهی، گذر ِ کج و بیراه را برگزیدیم! حتماً اینگونه بوده است! گذر ِ «آب ِ حیات» در سویی دیگر بود! ما به بیراه رفتیم! و ... ظلمات بود و آن را پایانی نبود!
گفتی که «پارسیان» دشمن ات داشتند وقتی به بمبئی رفته بودی به آتشـگاه! گفتی که حتی پاسخ درود و سلام ات را نگفتند! گفتی که شگفت زده شدی و غَمین. گفتی که تنها بعدها و تنها بعدها توانستی بدانی که آنها چگونه به تو می نگریستند! تو برایشان یادآور ِ غربت بودی! یادآور ِ دلتنگی و تنهایی ِ همزادشان!
باز گفتی از «آتشـگاه». گفتی که «خشت» ها هنوز استوار مانده اند. «خشترا»! «خشترا»! گفتی که نیاکان ِ این خاک، در طلب ِ استواری ِ ازلی برآمدند و به آن رسیدند! برخیز! برخیز! غمگین مباش! آگاه شو! آگاه شو! بشنو! می شنوی؟ «خشت» ها، این هزاران خشت ِ کهن، با تو سخن می گویند. بشنو! «جاودانگی» همینجا در کنار ِ تو است! راز ِ آن را دریاب! راز ِ آن را دریاب! هنوز زمان داری! هنوز می توانی! از اسب افتاده ای نه از اصل!
همه ی فَرَوَشی های نیک ِ نیاکانت، اینجا در «آتشـگاه» همراهِ تو اند. سَروَری ِ «خونیرس» اکنون در دستان ِ تو ست!
«و او بسیار گفت و گفت. ...و من امّا، خاموش. فکر می کردم که چگونه می توانم تاب ِ همراهی ِ او در این سفر ِ طولانی را داشته باشم. سفری به بلندی ِ جاودانگی!»